PLAKA TEKTONIKA

    Plaka tektonika ohin loron sai nudar liafuan famozu ida ne’ebe dalabarak ema ko'alia iha sira nia ibun no haree iha ema hakerek liliu iha siensia nebe ko'alia kona ba rai, dalabarak ema koalia atividade Tektonika, Plaka Tektonika soke malu, maibe dalaruma ita seidauk komprende saida los mak plaka Tektonika ne rasik?.....Nahhhhhh…Artigu tuir mai sei koalia kona ba perguntas nee.

Plaka tektonika nia distribuisaun.

    Ita hotu hatene katak, plaka tektonika hanesan teoria ida ne’ebe mak importante liu iha kampu Jeolojia hodi halo esplikasaun klaru ba evidensia sira kona ba movimentu balun ne’ebe akontese naturalmente iha litosfera ho eskala ne’ebe boot.

    Konseitu husi plaka tektonika ne’e hahu propostu husi D. P. Mckenzie ho R. L. Parker ho nia artigu nebe nia halo publika ho titulo “The North Pacific: an example of tectonics on a sphere”. No mos husi W. J. Morgan nebe publika nia artigo ida ho titulo "Rises, trenches, great faults and crustal blocks". Ideia ne’e bazeia ba litosfera, hanesan ita hatene katak, interior rai ne’e forma husi kamada importante rua mak hanesan: iha leten ita hanaran kamada Litosfera no iha kraik husi kamada lirosfera ita hanaran kamada Astenosfera. Ideia sira ne’e bazeia husi Litosfera katak Plaka tektonika ne’e nakfahek ba iha plaka boot hitu (7) no sira seluk ki’ik, plaka sira ne’e mak hanesan: plaka Pasifiku, plaka Afrika, plaka Amerika do sul, plaka Amerika do Norte, plaka Indo-Australiana, plaka Euro-Aziatiku no plaka Antartika.  Limite ba plaka sira ne’e liu husi falla nebe mak iha hodi separa entre plaka sira ba malu. Plaka sempre halo movimentu iha superficie rai nian, kada plaka sira nee halo movimentu ho diresaun nebe diferente. Halo movimentu ho kleur tebes ho nia velocidade 1 a 18 sentimetro kada tinan.

    Plaka Tektonika ne’e hanesan movimentu ida ne’ebe existe iha crosta rai nian nebe hetan provoka maka’as husi korrente konveksaun ne’ebe existe iha Mantu rai nian iha rai okos. Husi plaka sira ne’e, kuandu plaka rua ka plaka balun mak soke malu, iha ninia limite sira sei rezulta problema sira hanesan formasaun Foho, vulkano ativu no mos sizmu sira.

Korente konveksaun iha Rai okos.

    Movimentasaun plaka ne’e rasik sei nakfahek ba iha tipu movimentasaun tolu, mak hanesan tuir mai ne’e:

• Plaka divergente: movimentasaun plaka rua ne’ebe hasees-an ba malu, dalabarak tipu movimentasaun ida ne’e ita hetan iha parte Zona de riften ninian;
• Plaka konvergente: movimentasaun plaka rua ne’ebe hakbesik-an ba malu, dalabarak tipu movimentasaun ida nee ita hetan iha parte zona de subduksaun ninian;
• Plaka transformante: movimentasaun plaka rua ne’ebe halai kontra malu ne’ebe halo deslokasaun horizontalmente, dalabarak tipu movimentasaun ida ne’e ita hetan iha zona de falla ho tipu falla transformante ninian.

Reprezenta figura ba movimentasaun plaka tolu ninian.

TEORIA SIRA KONA BA PLAKA TEKTONIKA

    Hafoin akompanha tiha Artigu simples ida kona ba Konseitu baziku husi plaka Tektonika, agora mai ita haree fali kona ba teoria balun relasiona ho plaka tektonika.

Nahhhhhhh.......Ita koalia kona ba teoria plaka tektonika, maka sei la halai ses husi teoria ida nebe konesidu tebes husi Alfred Wegener, teoria ne’e ho naran Teoria da Deriva Kontinental.

Teoria da Deriva kontinental ne’e mai husi Sientista joven ida husi Alemão Alfred Wegener iha tinan 1912, ho publikasaun nia livru ida ho titulo "A Origem dos Continentes e Oceanos" (Die Entstehung der Kontinente und Ozeane). Bazeia ba sikun husi kontinente ida-ida, maka iha nia teoria ne’e nia hateten katak, Kontinente sira ohin loron ne’e iha tempu uluk hamutuk ida de’it. Alfred Wegener hasai nia teoria ne’e ho nia argumentu haat (4) hodi haforsa nia teoria ne’e liu husi halo observasaun ba iha kontinente Afrika ho Sul Amerika. Argumentu haat ne’e mak: Morfolojia, Geologia, Paleoklimatika no Paleontologia.

• Morfologia, nia hateten katak karakteristika foho sira iha kontinente Amerika do sul hanesan mos ho foho sira iha kontinente Afrika;
• Geologia, nia hateten katak, Jeolojikamente tipu fatuk sira ne’ebe distribui iha Kontinente Afrika, karakteristika no idade hanesan mos ho fatuk sira iha kontinente Amerika;
• Paleoklimatika, nia hateten katak, Klima ne’ebe akontese iha kontinente Afrika akontese mos iha kontinente Amerika, hanesan mos iha India no mos iha Australia;
• Paleontologia, nia hateten katak, fossil ne’ebe distribui iha Kontinente Afrika, bele hetan mos iha kontinente sira hanesan, Amerika, Antartika no mos Australia.

Alfred Wegener, nu'udar ema Meteorologo ida.

    Fiar katak ita boot sira bele komprende kona ba argumentu haat nee, maibe iha hahusuk ida ne’ebe sai interesante tebes ba iha Wegener maka “Forsa saida mak halo, ikus mai Kontinente sira ne’e bele fahe tiha malu?”… Hahusuk ne’e husu husi ema matenek na’in sira no lahetan resposta direita husi Wegener, maka ikus mai nia teoria ne’e ema barak la uza iha momentu ne’eba. Liu tiha tempu naruk nia laran, iha sekulu da-16 mosu fali ideia ida husi Abraham Ortelius iha nia trabalho Kartografia ida ne’ebe hateten katak “Kontinente sira ne’e hamutuk hela iha tempu passadu”. Hahu husi ne'eba, teoria ne'e buras ona to'o ohin loron.

Ida ne’e mak husi hau nia hatene, karik ita boot sira iha hanoin balun tan bele hato’o liu husi Komentariu...

Posted in: jeolojia jeral