Ita ko'alia kona ba siensia sira nebe existe iha mundu ne'e, siensia sira ne'e sempre halo ligasaun ho siensia sira seluk, ligasaun ne'e akontese tamba hakarak siensia ne'e bele sai forsa liu tan. Dalabarak mos ita sempre rona ema koalia no hakerek kona ba liafuan Biokimica ka Geofisika. Nahhhhh... Tamba saida mak liafuan sira ne'e iha, liafuan ne'e iha tamba kompostu husi siensia rua ou tolu hamutuk hodi forma siensia ida, Ezemplo: Bioquimica signifika kompostu husi siensia Biologia no Kimika ne'e mak sai Biokimika. Tuir mai ita haree hamutuk artigo simples ida kona ba Relasaun Siensia Geologia ninian ho siensia sira seluk.

Foto field trip Geologia UNTL ano 2019 iha Liquisa

Relasaun Jeolojia ho Siensia seluk

Iha siensia Jeolojia mos halo relasaun ho siensia lubuk ida mak hanesan tuir mai ne'e:

• Jeolojia ligasaun ho Fisica ka geofisika, iha parte ida ne’e, Jeolojia hala’o nia estudu haree liu ba parte fisica liu husi forsa sira husi externa tantu interna iha rai.
• Jeolojia ligasaun Biologia ka paleontologia, iha parte ne’e geologia hala’o nia estudo halai liu ba parte moris iha passadu sira liu husi interpretasaun ba fossil.
• Jeolojia ligasaun Quimika ka geoquimika, iha parte ida ne’e, Jeolojia hala’o nia estudo halai liu ba kompozisaun rai nian ka materiais sira ne’ebe kompostu iha rai nia kompozisaun no elementu kimiku sira ne’ebe kompostu iha kada materiais sira nee.

Diagrama simples ida hodi klarifika ba ligasaun entre geologia ho siensia seluk.

Tamba saida mak Jeolojia presiza halo ligasaun ho siensia sira seluk, tamba hanesan ita hatene katak, Jeolojia ne'e hanesan siensia ida ne'ebe halo nia estudu kona ba rai, entaun nia presiza halo ligasaun ho Fisika hodi hatene kona ba rai nia parte fisika sira, halo mos ligasaun ho Biologia hodi hatene kona ba buat moris sira ne'ebe konsege eziste ona iha tempu passadu ka tempu uluk liuba no halo ligasaun mos ho quimika hodi hatene kona ba kompozisaun quimika rai ninian.

Nahhhhhh.....Komprende ona kona ba ligasaun siensia Jeolojia ho siensia sira seluk, agora, mai ita haree fali Jeolojia nia divizaun sira.

Divizaun siensia Jeolojia

Ema hotu bele estuda kona ba Jeolojia , maibe la signifika katak ikus nia tenki foti hotu saida mak aprende iha geologia ne'e nia laran, maibe presiza mos foti siensia espesifiku ida de'it ba iha ita nia area atu ita bele halo estudu kontinua halo detallu liutan. Okee!!!....

Jeolojia nia divizaun fahe ba buat lubuk ida, maibe iha parte geral ninian, Jeolojia fahe ba iha parte ka area rua mak hanesan Jeolojia teorika no Jeolojia aplikada ka prátika.

Iha parte geologia teorika nian sei fahe fali ba iha parte rua, mak hanesan Geologia teorika fisika no Geologia teorika historika.

Geologia teorika fisika

• Jeolojia teorika fisika, estuda no haree liu ba iha parte karakter husi materiais ho metodu sira ne'ebe iha hodi halo materiais sira akontese no estuda mos kona ba estrutura nebe existe.

Nia Ramo sira mak hanesan:

1. Mineralogia: estuda kona ba propriedade kristalografia (forma no estrutura) fisika no quimika husi mineral sira no nia klassifikasaun;
2. Petrografia: halo deskrisaun ba karakter ka propriedade husi fatuk ka rocha sira no halo analiza ninia origem, kompozisaun quimika no nia klassifikasaun;
3. Sedimentalogia: estuda kona ba ambiente diposisaun sedimentu sira no nia origem, liu husi rocha ka fatuk ne’ebe indika iha ambiente ne’ebe passadu hodi analiza to’o mai iha prezente;
4. Estrutura: halo investigasaun ba estrutura husi rai nian ne’ebe mos cauza ba iha fatuk nia deformasaun no seluk tan.
5. Geomorfologia: estuda kona ba evolusaun husi foho ka montanha sira liu husi observasaun iha rai leten, no halo identifikasaun ba agente ne’ebe kontribui hodi forma foho sira ne’e.

Geologia teorika historika

• Iha parte geologia teorika historika nian, estuda haree liu ba evolusaun husi akontesimentu passado no fenomeno ne’ebe okore ka akontese tiha ona iha tempu uluk.

Nia ramo sira mak hanesan:

1. Estratigrafia: estuda kona ba formasaun kamada litologia kada fatuk, kondisaun husi nia formasaun iha tempu passado no nia relasaun entre estrata ka kamada ne’ebe iha.
2. Paleontologia: Estuda husi vida pre-historika liu husi animal ka planta ne’ebe preserva-an nudar fossil liu husi mikro até markroskopikamente ka baibain ema hanaran estuda ba restu husi animal ka planta (ai-horis) ne’ebe preserva-an iha fatuk. Fossil ne’e hanesan meius importante ida atu ita termina vida moris ne’ebe iha tempu passadu ne’ebe regista iha tempu geologika nia laran.
3. Paleogeografia: estuda kona ba deskrisaun geografia rai nian iha parte fisika husi tempu passadu geologika liu husi halo rekonstrusaun ba historia passadu geografia ninian no mos estuda kona ba mudansa sira ne’ebe akontese iha superficie liu husi tempu geolojiku nia laran.

Geolojikamente mapa Timor Leste husi Audley Charles 

Nahhhh,,,, agora ita bele hatene ona, saida-saida mak ita bele estuda no hili atu estuda iha area geologia nian. Oinsa geologia aplikada ka pratika?.....

Bele assesu iha aplikasaun geologia nian liu husi link ne'e: Aplikasaun Geologia

Fiar katak ita bele aprende buat balun husi materia ne'e, bele fahe ba ita boot sira nia kolega ne'ebe iha interese ba area ne'e.

Ida ne’e mak husi hau nia hatene, karik ita boot sira iha hanoin balun tan bele hato’o liu husi Komentariu.

Kontinua lee

SAIDA MAK JEOLOJIA

 INTRODUSAUN JEOLOJIA

Dalabarak iha ita nia moris loro-loron ita ba-mai, ita sempre rona no haree ema barak mak koalia kona ba liafuan jeolojia, ka ita haree ema sira ne’ebe hanaran-an Jeolojista hodi haree no estuda kona ba buat sira nebe akontese naturalmente katak la'o halo husi ema sira, maibe sai konfuzaun los mai ita, saida mak jeolojia, no tamba sa sira estuda kona ba ida nee. Akompanha artigu tuir mai.

Saida mak geologia?....

Liafuan jeolojia nia orijen husi lian Grego, ne’ebe hafahe fali ba liafuan rua: Geo no Logos. Geo katak Rai no Logos katak Siensia ka estuda, husi liafuan rua ne’e ita bele difini ona katak. Geologia ne’e hanesan siensia ida nebe estuda kona ba Rai nia orijen, nia istória, nia kompozisaun, nia estrutra no nia evolusaun, liu husi rochas ka fatuk sira ne’ebe registu iha ria nia superficie no tantu sub-superficie.

Foto peskiza iha area laklubar, haree fatuk Calcilotitu nebe interkala ho Argilito.

Importante saida husi estudu Jeolojia nee rasik?....

Estudu kona ba jeolojia iha buat importante lubuk ida mak ita sei hatene:

• Rekursu petroleu;

• Bee;

• Eskoregamentu ka rai halai;

• Sizmu ka rai nakdoko;

• Vulkanizmu;

• Tsunami ka tasi sa'e;

• Inundasaun ka be sa'e; no

• Rekursu minerais.

No buat barak tan mak ita sei aprende iha siensia jeolojia nee rasik.

Halo observasaun ba estrutra antiklinar iha area Ai-tutu.

Jeolojia nia aplikasaun mak hanesan ne’ebe?...

Jeolojia nia aplikasaun fahe ba iha parte rua mak hanesan: Ekonomika no Enjiñaria

·         Ekonomika ko'alia liu kona ba rekursu Jeolojiku ne’ebe fo valór ekonomika ba iha moris sosiedade nian, ezemplo hanesan: valor Minerais no Petroleu;

·         Enjiñaria ko'alia kona ba Jeolojia nia aplikasaun ba iha parte enjiñaria nian liuliu iha parte construsaun ba iha enjiñaria civil, oinsa liu husi koñesimentu Jeolojia hodi rezolve problema sira liga ho enjinaria civil, ba iha konstrusaun estrada, tunel, perfurasaun sira no seluk tan.

RAMO SIRA HUSI GEOLOGIA:

Petrolojia: Estuda kona ba fatuk (Rocha) sira ne’ebe existe iha rai leten, hanesan fatuk Ígneu, fatuk Sedimentariu no fatuk Metamorfika, ninia forma, klasifikasaun, fatin forma no prossesu formasaun iha rai okon tantu rai leten.

Mineralogia: estuda kona ba mineral, maneira halo diskrisaun liu husi maneira megaskopio nian hanesan iha parte karakteristika fisika no kimika ne’ebe mineral ne’e iha, hodi hatene no determina mineral ne’e nia naran no mineral ne’e nia utilizasaun no nia prossesu forma.

Sedimentalogia: Estuda kona ba fatuk sedimentariu ne’ebe forma liu husi prossesu sedimentasaun. No hatene kona ba estrutura husi rochas ka fatuk sedimentariu no dipozisaun nia fases no ambiente nia halo dipozisaun ba.

Geomorfologia: estuda kona ba formasaun relevo ka formasaun foho sira, liu husi prinsipiu prinsipiu geomorfologia nian, ninia origem no nia evolusaun.

Geologia estrutural: estuda kona ba mudansa sira ne’ebe akontese iha rai leten iha rai nia forma, ka definisaun simples liu, katak estuda kona ba deformasaun fatuk sira iha rai leten tantu iha rai okos.

Paleontologia: estuda kona ba buat moris ne’ebe iha tempu passadu liu husi estudu analiza ba fossil sira, liu husi Makro no mos mikro ne’ebe mak ita bele estuda liu husi fatuk. Ka ita bele defini simples deit katak estuda kona ba vida passadu rai nian liu husi dezenvolvimentu Jeolojiku no mudansa sira ne’ebe akontese ba iha rai iha tempu Jeolojiku nia laran liu husi fossil.

Estratigrafia: estuda kona ba kamada husi fatuk nia forma no nia prossesu formasaun no determina nia idade.

Hidrogeologia: estuda kona ba distribuisaun bee sira iha sub-superfice ka bee sira nebe iha rai okos.

Tectônica: estuda kona ba prossesu dinamika rai nian ho ninia movimentasaun.

Geoteknia ka jeolojia enjinaria: estuda kona ba rekursu Jeolojiku ne’ebe bele utiliza ba iha obra enjinaria nian no mos risku geolojiku ne’ebe fo impaktu ba obra enjinaria.

Pedologia: estuda kona ba rai leten ka estudu kona ba solo. Iha nia prossesu formasaun no nia kompozisaun.

Sizmologia: estuda kona ba sizmo ka rai nakdoko, ninia origem no ninia impaktu sira.

Vulkanolojia: estuda kona ba vulkano ne’ebe akontese nia origem, kompozisaun no nia evolusaun.

Ida ne’e mak husi hau nia hatene, karik ita boot sira iha hanoin balun tan bele hato’o liu husi Komentariu.

Kontinua lee

INTRODUSAUN SIKLU FATUK

“INTRODUSAUN SIKLU FATUK NIAN”

Saida mak Fatuk?

Liafuan fatuk la'os liafuan foun ida mai ita, lor-loron ita rona no ita haree. Wainhira ita la'o husi dalan/luron ita sempre hasoru fatuk nebe mak oi-oin. Maibe ita lahatene fatuk nee husi nebe no oinsa formasaun husi fatuk nee rasik. Ita atu hatene kona ba formasaun fatuk, uluk liu ita tenki hatene saida mak Siklu husi Fatuk nee rasik.

Liafuan Siklu ne'e katak ita koalia ba buat nebe halo rotasaun sem rohan, katak laiha rohan ka la nahas.

Fatuk hanesan material nebe mak konstitui iha krosta rai. Krosta rai mak rai kulit nebe mak agora dadaun ita sama iha leten nee. Tuir ema matenek na'in husi geologia sira hateten katak fatuk ne'e jeralmente fahe ba oin tolu mak hanesan tuir mai nee:

• Fatuk Igneu;
• Fatuk Sedimentariu; no
• Fatuk Metamorfika.

Siklu fatuk, ka iha lian portuges "Ciclo das Rochas", hanesan Konseitu Baziku ida iha Jeolojia hodi deskreve no esplika klaru kona ba fatuk sira ne'e forma no halo transformasaun ba malu iha tempu Jeolojika nia laran. 

Siklu Fatuk, FIgura interpretado por P.yano

Siklu Fatuk ne'e rasik fahe ba etapa lubuk ida mak hodi forma siklu ne'e. 

1. Magma - Hanesan parte inisiu ida husi siklu fatuk nian iha parte interior rai nian, kuandu magma sira ne'ebe iha rai okos sai mai iha rai leten liu husi atividade Vulkanika ho temperatura ne'ebe aas, iha momentu magma nee to'o mai iha rai leten sofre fali prossesu resfriamentu ka halo malirin nia-an.
2. Kristalizasaun - Hafoin magma ne'e malirin ona mineral sira halo kristaliza-an no forma ba material toos nee mak orijin ba fatuk Igneu. 
3. Erozaun - Prossesu natural ida ne'ebe akontese iha rai leten, erozaun ne'e bele akontese tamba forsa sira mai husi Bee no mos Anin hodi harahun fatuk sira iha rai leten. 
4. Sedimentasaun - Depois de Prossesu Erozaun, kamadas husi sedimentus oioin ne'ebe rahun mai husi fatuk sira ne'ebe sofre erozaun ba diposita-an hamutuk iha area ne'ebe tetuk ka area ne'ebe kraik liu (Basia Sedimentar), hafoin nia forma ba fatuk Sedimenatriu.
5. Tektonika ka Metamorfizmu - Tempu ne'e passa, fatuk sedimentariu no fatuk igneu sira ne'e tama ba iha rai okos sofre fali prossesu quimiku no fisiku liu husi dalan Temperatura no Pressaun ne'ebe aas, maka fatuk sira ne'e halo mudansa tiha ba sira ninia kompozisaun orijinal ka ninia karakter, nune'e forma fali ba fatuk Metamorfika.
6. Fuzaun - Mezmu Transformasaun sira ne'e akontese,  temperatura no pressaun aumenta ba nafatin iha fatuk sira ne'e, nune'e fatuk sira ne'e sofre fali fuzaun ka halo nabeen nia-an no forma kontinuasaun fali ba fatuk igneu liu husi tempu millaun nia laran.

Prossesu sira ne'e akontese iha tempu Jeolojika ida nia laran, Tempu Jeolojika ne'e katak tempu ida ne'ebe ho durasaun Tinan Millaun nia laran.

Ida ne’e mak husi hau nia hatene, karik ita boot sira iha hanoin balun tan bele hato’o liu husi Komentariu.

Kontinua lee